Tereny z rekomendacją

Tereny, mapy i przewodniki:

Puszcza Białowieska

Sławna na całym świecie, przecięta przez granicę polsko-białoruską w odległości ok. 80 km na południowy wschód od Białegostoku, prastara Puszcza Białowieska jest ostatnim w Europie Środkowej olbrzymim kompleksem leśnym o charakterze naturalnym, z zachowanymi do dziś elementami lasu pierwotnego. Teren Puszczy, bezcenny ze względów przyrodniczych, stanowi jedną z największych osobliwości turystycznych w skali Europy. Po polskiej stronie wydzielono najbardziej pierwotną część Puszczy, która tworzy Białowieski Park Narodowy.

W 1977 r. Białowieski Park Narodowy został wpisany przez UNESCO na światową listę rezerwatów biosfery, a w roku 1979 - jako jedyny w Polsce i jeden z 11 w Europie - został umieszczony na liście Światowego Dziedzictwa Ludzkości. O tym, że jest to obiekt wyjątkowy w skali światowej, może świadczyć fakt, iż spośród ponad 2800 istniejących na świecie parków narodowych i ich odpowiedników, zaledwie 22 obiekty były jednocześnie rezerwatami biosfery i obiektami dziedzictwa ludzkości (według stanu na koniec 1986 r.) W Europie były nimi ponadto tylko trzy obiekty: park narodowy "Durmitor" w Jugosławii, rezerwat "Sereberna" w Bułgarii i rezerwat "Girolette-Porto" na Korsyce.

Nie ma wszakże się czemu dziwić: fragmenty Puszczy stanowią jedyny w Europie las nizinny o naturalnym charakterze, czyli - mówiąc bardziej potocznie - jest to jedyna prawdziwa, prastara, niżowa puszcza, jaką można odwiedzić w tym rejonie świata.

Komu, a raczej czemu, należy zawdzięczać zachowanie tych terenów w tak "dziewiczym" stanie ? Leżące na terenie Puszczy ostatnie pozostałości naturalnych lasów niżowych strefy umiarkowanej, uformowane już około 10.000 lat temu, przez pokolenia wykorzystywane były jako tereny łowieckie litewskich książąt, polskich królów i rosyjskich carów, dzięki czemu Puszcza ocalała przed wyrębem i przekształceniem w grunty rolnicze. To dzięki tym "nieświadomym ekologom" Puszcza Białowieska przetrwała w naturalnym stanie aż do początku XX wieku, kiedy to zaczęły się jej cierpienia powodowane przez ręce ludzi intensywnie pozyskujących tam drewno. Obecnie, prowadzi się jeszcze częściową wycinkę puszczańskich lasów, lecz planuje się podjęcie wszelkich działań na rzecz całkowitej ochrony tego obszaru. Społeczność międzynarodowa, ekolodzy oraz naukowcy, przyjęli wręcz z entuzjazmem pomysł powiększenia Białowieskiego Parku Narodowego na obszar całej Puszczy, bowiem, jak twierdzą, jest to rzeczą priorytetową w ochronie unikatowego, światowego środowiska.

Symbolem puszczy jest żubr, największe zwierzę naszego kontynentu, szczęśliwie - uratowany od zagłady wysiłkiem polskich przyrodników i pracowników parku. Puszcza jest najważniejszą ostoją europejskiego żubra nizinnego. Przed 2.000 lat zamieszkiwał on prawie całą Europę, za wyjątkiem Skandynawii. Do początku naszego stulecia żubry w stanie dzikim przetrwały tylko w Puszczy Białowieskiej i na Kaukazie. Podczas I Wojny Światowej zostały jednak wytępione. Ostatni wolno żyjący żubr zginął na początku 1919 roku. W parę lat później, w 1926 r., z rąk kłusowników wyginęły ostatnie żubry na Kaukazie. Sytuacja żubra stała się więc tragiczna. Z inicjatywy polskiego uczonego, profesora Jana Sztolcmana, powstało w 1923 r. Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra, mające na celu restytucję (odnowienie naturalnej populacji) żubra spośród tych osobników, które zachowały się w ogrodach zoologicznych. W 1924 r. było ich na świecie zaledwie 54 szt. Pierwsze z nich przywieziono do Białowieży jesienią 1929 r., umieszczając je w specjalnie wybudowanych zagrodach. We wrześniu 1939 r. białowieskie stado liczyło 16 sztuk, po wojnie - 17. Ostatecznie dopiero w 1952 roku zostały wypuszczone na wolność. Przysporzyło to Puszczy Białowieskiej dodatkowej sławy. W końcu 1987 r. w polskiej części Puszczy bytowało wolne stado żubrów liczące 208 sztuk. Podobne stado we wschodniej części puszczy liczyło około 200 sztuk.

Dorosłe byki żubra białowieskiego osiągają wagę prawie jednej tony. Ich sylwetkę charakteryzuje potężnie zbudowana przednia część ciała opatrzona charakterystycznym garbem. Żubrzyce są nieco mniejsze, ich waga nie przekracza 700 kg. Wysokość dorosłych żubrów w kłębie dochodzi do 185 cm, długość do 280 cm. Poza tym największym z dziko żyjących zwierząt, Puszcza jest także domem dla wilków, rysi, bobrów, wydr, ryjówek średnich, rzęsorków, gronostai, łosi, żurawi, orlików krzykliwych i grubodziobych, gadożerów, sóweczek, włochatek, puchaczy, bocianów czarnych, głuszców, cietrzewi i wszystkich europejskich dzięciołów. Listę tę można by było ciągnąć jeszcze długo. Znalazłoby się na niej wiele innych gatunków zwierząt i roślin zagrożonych wyginięciem, i od dawna znajdujących się w "Czerwonej Księdze".

Park Narodowy

• ścisły rezerwat przyrody wraz ze strefą ochronną
• Park Pałacowy (49 ha)
• Ośrodek Hodowli Żubrów obejmujący rezerwaty hodowlane żubrów oraz rezerwat pokazowy żubrów i koników typu tarpana.

Budowa i ukształtowanie

Krajobraz mało urozmaicony, bowiem niemal cały teren rozciąga się na terasach rzek: Narewki i Hwoźnej na wysokości 147-172 m npm. (różnica wysokości wynosi więc zaledwie 25 m). Jest to obszar wysoczyzny morenowej - płaska równina, zbudowana z osadów polodowcowych z okresu zlodowacenia środkowopolskiego. Nad dolinami rzek ciągną się równiny denudacyjne szerokości kilkudziesięciu kilometrów, pokryte najczęściej piaskami, rzadziej żwirami, urozmaicone słabą erozją współczesnych cieków wodnych. Występują głazy narzutowe. Większość, bo 75% powierzchni rezerwatu, zajmują gleby polodowcowe, reszta to gleby bagienne i torfowe utworzone w dolinach rzek oraz bezodpływowych nieckach terenowych.

Charakterystyka

Szczególne położenie geograficzne Puszczy sprawia, iż w rezerwacie ścisłym występuje bogaty świat roślin i zwierząt. Oprócz gatunków roślin i zwierząt charakterystycznych dla Europy środkowej licznie spotyka się tutaj przedstawicieli flory i fauny wschodniej Europy oraz stosunkowo często gatunki północne i syberyjskie. Gatunki typowe dla południa Europy są w puszczy i Białowieskim Parku Narodowym bardzo rzadko spotykane. Dominują lasy. Występują tu niemal wszystkie typy lasu spotykane w całej Puszczy Białowieskiej. Wiele z nich nosi cechy lasów pierwotnych. Warunki hydrologiczne wytworzyły dwa rodzaje biotopów: pierwszy - borów i grądów o głębokości wód gruntowych od 1-4 m, drugi - olsów i borów bagiennych, gdzie woda występuje na poziomie dna lasu. Powierzchnia ogólna tych ostatnich wynosi około 15% całej Puszczy. Występuje tu nie spotykana gdzie indziej w Polsce rozmaitość siedliskowych typów lasu i zespołów leśnych, wywodząca się z mało zniekształconych przez cywilizację naturalnych warunków przyrodniczych. Flora puszczańska zawiera ponad 1.000 różnych roślin, w tym 26 gatunków drzew i 70 gatunków krzewów i krzewinek. Pozostałe to rośliny runa leśnego. Na terenie rezerwatu ścisłego od 1921 r. wstrzymane są prace leśne. W dolinach rzek i strumieni, na żyznych glebach kształtowanych przez ruchliwe wody powierzchniowe, wykształcają się łęgi, należące głównie do łęgów jesionowo-olszowych, z udziałem świerka. Małe fragmenty należą do łęgów jesionowo-wiązowych, jesionowych, olszowo-świerkowych i topolowo-wierzbowych. Lasy podmokłe, występujące w miejscach okresowej stagnacji wód, często na torfowym podłożu, należą do zbiorowisk z dominującą olszą czarną i z dużą liczbą wierzb Salix. Olsy wykształcają tutaj typową budowę z drzewami rosnącymi na wyniesionych kępach i zalanymi okresowo dolinkami pomiędzy nimi. Najważniejszym zbiorowiskiem jest tutaj olszyna bagienna. Na małych obszarach występują zarośla wierzbowe, niskie zarośla wierzby rokity i brzozy niskiej, dębniak turzycowy i sosnowo-brzozowy las bagienny. Lasy iglaste i mieszane są zdominowane przez dwa gatunki: świerka i sosnę. Zróżnicowanie ekologiczne borów jest bardzo duże: od bagiennych do bardzo suchych. Generalnie, zbiorowiska ze świerkiem rosną na wilgotniejszych siedliskach, sosnowe z kolei - na suchszych glebach mineralnych z głębokim poziomem wód gruntowych. Sosny występują także w borach bagiennych na torfowiskach wysokich i przejściowych. Występuje w sumie ponad 20 zespołów leśnych i zaroślowych oraz ok. 20 nieleśnych. Przez puszczę przebiegają granice zasięgu świerka (granica zasięgu borelanego) oraz dębu bezszypułkowego (granica północno-wschodnia).

Ciekawostki

Wyjątkowe bogactwo siedlisk puszczańskich sprzyja rozwojowi wielu okazałych drzew, które uznawane są za pomniki przyrody. Najważniejsze gatunki lasotwórcze legitymują się maksymalnymi wymiarami obwodu pni: dąb szypułkowy - 752 cm, sosna zwyczajna - 381 cm, świerk pospolity - 300 cm, klon jawor - 220 cm, wiąz - 380 cm, jesion zwyczajny - 420 cm, olcha czarna - 300 cm, osika - 194 cm. Najwyższymi drzewami są świerki mające po 52 m wysokości. Lipa drobnolistna i jesion dorastają do 43 m wysokości, dzika jabłoń - do 24 m, zaś mająca zazwyczaj formę dużego krzewu wierzba iwa dorasta w puszczy do 26 m wysokości. Poza walorami przyrodniczymi ważnym elementem środowiska leśnego Puszczy są zabytki kultury materialnej świadczące o bytności człowieka i o jego życiu na przestrzeni dziejów. Najczęściej spotykaną formą są kurhany, czyli rytualne kopce ziemne, położone głównie w pobliżu cieków wodnych i na terenach grądów, co charakteryzuje wczesnosłowiańską kolonizację osadniczą. Ilość ich jest szacowana obecnie na około 600 sztuk, z czego największe zgrupowanie (131 sztuk) znajduje się w uroczysku Szczekotowo (przy czerwonym szlaku turystycznym z Hajnówki do Narewki)

ZWIEDZANIE

Ścisły rezerwat przyrody Rezerwat dostępny jest wyłącznie z przewodnikiem PTTK zatwierdzonym przez dyrekcję Parku. Przewodnikami dysponuje Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego w Białowieży i Hajnówce. Wstęp jest płatny. Zwiedzanie odbywa się po wyznaczonych lecz nie oznakowanych trasach, w grupach po 25 osób, w zasadzie pieszo. Zbiorowe grupy młodzieży szkolnej mogą zwiedzać rezerwat dopiero poczynając od szóstej klasy szkoły podstawowej. Wiosną w okresie roztopów (do 1 maja) rezerwat jest zamknięty dla zwiedzających. Wszystkim wycieczkom udostępnia się trasę w oddziałach 398 i 399, długości około 7 km. Pozostałe trasy dostępne są wyłącznie dla grup specjalistów i wycieczek o sprecyzowanym programie dydaktycznym (przyrodnicy, leśnicy, studenci, działacze ochrony przyrody), każdorazowo po uzyskaniu zgody dyrekcji Parku. Podobnej zgody wymaga przejazd furmanką (zimą saniami) i rowerem. W rezerwacie ścisłym obowiązuje zachowanie ciszy, zakaz rozpalania ognia, palenia papierosów, używania odbiorników radiowych i telewizyjnych oraz wprowadzania psów. Zabrania się przebywania w rezerwacie nocą i w czasie burzy oraz silnych wiatrów. Trasa dostępna wszystkim wycieczkom prowadzi przez wielogatunkowy las liściasty (typu grądu) oraz fragmenty olsu i łęgu olszowo-jesionowego.

Wycieczka po Parku daje możliwość zapoznania się z budową lasu naturalnego oraz pomnikowymi drzewami: 450-letnim dębem "Bartnym" (41 m wysokości, obwód na wysokości piersi 580 cm), sosną masztową (36 m wysokości, 304 cm obwodu, około 200 lat), martwą sosną ze śladami dwóch barci oraz zwalonym w 1974 r. dębem "Jagiełły" (39,5 m wysokości, 550 cm obwodu, prawie 500 lat). W końcowym odcinku szlaku znajduje się miejsce straceń 200 osób z czasów II wojny światowej.

Rezerwat pokazowy żubrów i koników typu tarpana

Rezerwat znajduje się przy szosie z Białowieży do Hajnówki, w oddziela 425, około 3 km od Parku Pałacowego i parkingu w Białowieży. Czynny jest codziennie z wyjątkiem poniedziałków i dni poświątecznych. Wstęp płatny. Objaśnień udzielają dyżurni pracownicy BPN. Dojazd do rezerwatu jest możliwy samochodem bądź autobusem relacji Białowieża - Hajnówka. Od przystanku dojście ok. 800 m do bramy wejściowej. Pieszo można dotrzeć do rezerwatu szlakiem zielonym i żółtym. W rezerwacie zabrania się niepokojenia i dokarmiania zwierząt, wchodzenia na płoty i do zagród ze zwierzętami, wprowadzania psów oraz przebywania poza wyznaczonymi przejściami i trybunami widokowymi. W jednej z zagród prezentowana jest grupa żubrów składająca się z dorosłego byka, kilku żubrzyc i młodzieży. W osobnej zagrodzie znajdują się koniki polskie typu tarpana. Są to potomkowie dawnych mieszkańców puszczy - tarpanów, które przetrwały tu do końca XVIII w. Obecnie prezentowane okazy są mieszańcami tarpana z końmi domowymi i posiadają charakterystyczną maść myszatą oraz ciemna pręgę na grzbiecie. W innych zagrodach znajdują się: jelenie, sarny, łosie, dziki, wilk oraz żubronie (mieszańce żubra z bydłem domowym).

Szlaki znakowane

• (czerwony) szlak miejscami pamięci narodowej, długość 10 km - prowadzi przez Polanę Białowieską oraz fragment nadleśnictwa Białowieża. Zapoznaje z miejscami straceń z okresu II wojny światowej na terenie miejscowości Białowieża oraz przy tzw. browskiej drodze, przechodzi obok domu, w którym urodził się gen. Aleksander Waszkiewicz.
• (niebieski) szlak wsi puszczańskich, 18 km - wiedzie z Białowieży do Czerlonki przez wsie zamieszkane przez potomków sprowadzonych w XVIII w. z Mazowsza budników, czyli specjalistów od wypalania węgla, potażu i smoły drzewnej (Pogorzelce, Budy i Teremiski). Stwarza okazję do poznania fragmentów zagospodarowanej części puszczy, a przy odrobinie szczęścia - spotkania ze zwierzyną leśną, w tym także żubrów żyjących na wolności. Szlak ten można pokonać pieszo lub rowerem.
• (żółty) szlak Białowieża - Narewka, 27 km - wiedzie do rezerwatu pokazowego żubrów i koników typu tarpana, a dalej przez wsie Budy i Teremiski aż do leżącej na północnym skraju puszczy wsi Narewka. Umożliwia zapoznanie się z większością zbiorowisk leśnych charakterystycznych dla puszczy, daje możliwość spotkania dzikiej zwierzyny, m. in. żubrów.
• (zielony) szlak przez rezerwat krajobrazowy, 24 km - prowadzi przez malownicze partie starodrzewu liściastego i mieszanego, stanowiące rezerwat częściowy po obydwu stronach szosy Hajnówka - Białowieża, w tym również obok rezerwatu pokazowego żubrów i koników typu tarpana. Po drodze kurhany wczesnośredniowieczne, pomnikowe okazy drzew, możliwość spotkania zwierzyny, w tym także żubrów oraz licznych roślin chronionych. Możliwe jest skrócenie trasy przez ukończenie wędrówki w połowie drogi przy osadzie Zwierzyniec, skąd powrót do Białowieży albo do Hajnówki autobusem PKS.

Ścieżki dydaktyczne

• Szlak Królewskich Dębów, długości 450 m - wytyczony został w uroczysku Stara Białowieża (dojazd autobusem PKS relacji Białowieża - Budy - Hajnówka, względnie dojście szlakiem niebieskim lub żółtym do torów kolejki wąskotorowej, skąd do uroczyska Stara Białowieża odległość zaledwie 300m). Przy szlaku znajdują się 24 dęby - pomniki przyrody, z których każdy nosi imię jednego z władców (książąt litewskich, królów i królowych polskich) związanych z dziejami Puszczy Białowieskiej. Przy każdym z drzew jest umieszczona tabliczka z danymi o wieku, wymiarach drzewa oraz osobie, której imię nosi.
• Szlak Żebra Żubra, długości 3 km - wiedzie groblą i kładkami poprzez podmokłe lasy olszowe. Szlak zaczyna się około 500 m od Białowieży (dojście szlakiem niebieskim), zakończenie przy rezerwacie pokazowym żubrów i koników typu tarpana.

DANE SKRÓTOWE I KONTAKT

CHARAKTERYSTYKA REGIONU BIAŁOSTOCCZYZNY

W cieniu Białowieskiego Parku Narodowego przez wiele lat pozostawały inne atrakcyjne obszary Białostocczyzny. Dopiero w połowie lat osiemdziesiątych utworzono dwa parki krajobrazowe: Narwiański i w Puszczy Knyszyńskiej. W ostatnim czasie Narwiański Park Krajobrazowy uzyskał status parku narodowego. Fakt ten jest nie bez znaczenia dla Białegostoku, ponieważ Narwiański Park Narodowy leży nieomal w granicach miasta. Obszar Parków obejmuje ochroną fragment rzecznej doliny Narwi. Narew pod Białymstokiem jest jedną z ostatnich dużych rzek w Polsce i Europie, która zachowała swój naturalny charakter. Rzeka rozlewa się tutaj tworząc sieć kilku koryt wypełniających całąszerokość doliny. Niezaprzeczalnym bogactwem Parku są ptaki. Dotychczasowe badania pozwoliły na stwierdzenie obecności 132 gatunków ptaków, z czego 113 to gatunki lęgowe. Dolina stanowi drugą po Biebrzy ostoję ptaków charakterystycznych dla ekosystemów bagiennych, których byt w Europie jest poważnie zagrożony. Bogata jest na Białostocczyźnie sieć rezerwatów i pomników przyrody uzupełniająca system ochrony przyrody przed zgubnymi wpływami współczesnej cywilizacji.

UZASADNIENIE WYBORU

Wybierając Puszczę Białowieską najciekawszym, moim zdaniem, miejscem Europy, szczególnie atrakcyjnym turystycznie, kierowałem się w znacznej części moim własnym zainteresowaniem "dziką" i "nieujarzmioną" przyrodą. Wielokrotnie byłem uczestnikiem odbywających się w Bieszczadach survivalowych zlotów, tak więc obcowanie z naturą stało się moją pasją.
Tereny Puszczy zafascynowały mnie szczególnie ze względu na unikatowe w skali kontynentu zachowanie pierwotnych zbiorowisk roślinnych. Tutaj samo nasuwa mi się swojskie: "cudze chwalicie, swego nie znacie !" Nie trzeba chyba przypominać, że puszczańskie lasy są również schronieniem dla wielu zagrożonych całkowitym wyginięciem gatunków zwierząt, co podkreśla nie tyle jej europejskie, co światowe znaczenie. Krótko mówiąc - i reasumując jednocześnie wszystkie wyżej przedstawione przeze mnie wiadomości - myślę, że gdy dodatkowo pomyślimy krajobrazowej rozmaitości reszty naszego kraju, możemy spokojnie stwierdzić, iż dla świata Polska jest chyba dość interesującym przyrodniczo miejscem na mapie. Puszcza Białowieska to w pewnym sensie wizytówka polskiej przyrody na świecie - między innymi przez to swój wybór uważam za w pełni uzasadniony.